Siyasi Fırka Reislerinin Hayatı _{Mustafa Fazıl Paşa'dan Fethi Okyar'a}

Osmanlı tarihinde cemiyet bolluğu vardır. Fatih Sultan Mehmed devrinde, Buçuk Tepe'de vuku
bulan ilk Yeniçeri isyanından sonra muhtelif devirlerde, muhtelif zümrelere mensup bir takım
şahıslar toplanmışlar, hükûmetin ve hükümdarların mukadderatı üzerinde mühim roller
oynamışlardır. Fakat bunların hiçbiri siyasi maksadı ihtiva eden birer teşekkül değildir. Ve hemen
hepsi de, devlet erkânından hoşa gitmeyenleri iskat ve imha veyahut da padişahları ha'l ve iclas
için vücuda gelmiştir. Hatta Tanzimat devrinden sonra gizlice teşekkül eden ve yakın tarihe Kuleli
Vak'ası diye bir hadise kaydettiren Hüseyin Daim Paşa'nın cemiyeti de muntazam bir programa,
oldukça mühim şahsiyetlerden mürekkep azalara malik olmakla beraber hakiki manasıyla bir siyasi
cemiyet değildir. Ancak - bazı mübhem malûmattan anlıyoruz ki - İstanbul'da teşekkül eden ilk
siyasi cemiyet, Sultan Hamid'in saltanat devrinin başlangıcında faaliyete geçmiştir.